رئیس جمهور ایالات متحده روز شنبه با انتشار بیانیه‌ای، کشتار و کوچاندن اجباری صدها هزار تن از ارامنه توسط قوای عثمانی در وقایع سال ۱۹۱۵ میلادی را رسما «نسل‌کشی» نامید. اتفاقی که با واکنش شدید دولت ترکیه روبه‌رو شد. این یادداشت به جوانب مختلف این موضوع می‌پردازد.
در ایران برگزاری مراسم ۲۴ آوریل، برخلاف برخی کشورها، تابو نیست و هر سال مراسمی در این زمینه در شهرهای مختلف از سوی ارامنه برگزار می‌شود. امسال هم در تهران، اصفهان و شیراز به یاد قربانیان اتفاق‌های ۱۹۱۵ مراسم‌های جداگانه‌ای برگزار شد. کلیسای وانک اصفهان (صومعه آمنا پرگیچ) به طور مشخص یکی از جاهایی است که این مراسم هر ساله در آن برگزار می‌شود و خاطره قربانیان با نثار گل و افروختن شمع پاس داشته می‌شود.
مهمترین نکات بیانیه بایدن
بیانیه بایدن که در وب‌سایت کاخ سفید منتشر شده یک صفحه بیشتر نیست ولی حاوی نکات مهمی از نظر تاریخی است:
عنوان پیام این است: «بیانیه رئیس جمهور جو بایدن در مورد روز یادآوری ارامنه[۲۴ آوریل]». در این بیانیه آمده وقایعی که از روز ۲۴ آوریل ۱۹۱۵ «با دستگیری روشنفکران ارمنی و رهبران جامعه ارمنی در کنستانتینوپل [اشاره به استانبول در دوره عثمانی] به دست دولت عثمانی آغاز شد، در نهایت به تبعید، کشتار یا کوچاندن به سمت مرگ یک و نیم میلیون ارمنی منجر شد.» در این بیانیه گفته شده، نمیشود تمام یک و نیم میلیون ارمنی که از محل سکونتشان کوچانده شدند کشته شده‌اند، گرچه گفته می‌شود بخش مهمی از آنها به قتل رسیده‌اند.
ارمنیان ۲۴ آوریل را روز «فلاکت بزرگ» (Meds Yeghern) می‌دانند. در بیانیه بایدن هم آمده به رسمیت شناختن این «فلاکت بزرگ» به عنوان «نسل‌کشی» (genocide) در راستای یادآوری تاریخی و جلوگیری از تکرار وقایع مشابه در آینده است. (جلوگیری از وقوع جنایات جدید نکته‌ای است که در پیام نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان، به مناسبت صد و ششمین سالگرد اتفاقات ۱۹۱۵ هم آمده است.)
بایدن در این بیانیه گفته است: «نفرت در تمام اشکال آن» (hate in all its forms) آثار مخربی دارد و اتفاق‌های ۱۹۱۵ فجایع ناشی از نفرت‌پراکنی را جلوی چشم ما می‌آورد. (این نکته برای ایرانیان هم بسیار درس‌آموز است.)
در پیام بر اهمیت مدارا و «رواداری» (tolerance) و لزوم دوری از تعصب و جزم‌اندیشی (bigotry) که می‌تواند راه را بر «شرور» گوناگون باز کند تاکید شده است. «احترام به حقوق بشر» هم بر اساس اصل رواداری توضیح داده شده است. پرواضح است که ریشه‌های مصائبی چون نسل‌کشی در طول تاریخ همواره دوری از رواداری بوده است.
تاثیر لابی ارمنی از دیگر نکات قابل مشاهده در این پیام است که در آن گفته شده است: «طی دهه‌های گذشته مهاجران ارمنی ساکن آمریکا به طرق بسیاری بر غنای فرهنگی ایالات متحده افزوده‌اند. ارمنیان هرگز تاریخ غم‌باری را که بسیاری از اجداد ایشان را به سواحل ما سوق داد فراموش نکرده‌اند.» بایدن گفت ما به روایت این مهاجران از تاریخشان احترام می‌گذاریم و «با درد ایشان همدردی می‌کنیم».
واقعیت آن است که در وقایعی چون کشتار و نسل‌کشی بیش از همه ابراز همدردی و پذیرش درد بازماندگان است که می‌تواند تسکینی بر آلام آنها باشد. انکار باعث تداوم خشم و درد در نسل‌های بعدی می‌شود.
واکنش دولت ترکیه
دولت ترکیه اتفاق‌های ۱۹۱۵ را به عنوان نسل‌کشی نمی‌پذیرد و در نتیجه واکنش‌اش به بیانیه کاخ سفید به مناسبت ۲۴ آوریل عتاب‌آلود و همراه با ناخشنودی باشد. واکنش‌هایی که همچنان ادامه دارد. در جوابیه وزارت خارجه ترکیه به عنوان نمونه آمده، اظهارات بایدن «مبنای علمی و حقوقی» ندارد و قوانین و حقوق بین‌المللی هم وقایع ۱۹۱۵ را به عنوان «نسل‌کشی» نمی‌پذیرند. در بیانیه دولت ترکیه نسل‌کشی خواندن اتفاق‌های ۱۹۱۵«تحریف تاریخ» با تکیه بر انگیزه‌ها و «ملاحظات سیاسی» خوانده شده است. در این بیانیه موضع پیشین دولت ترکیه در سال ۲۰۰۵ برای تاسیس «کمیسیون مشترک» برای تحقیقات تاریخی در مورد اتفاق‌های سال‌های آخر امپراطوری عثمانی به همراه امکان «گشودن آرشیوها»ی موجود در ترکیه تکرار شده است و هم‌زمان یاد تمام قربانیان مسلمان، مسیحی و یهودی تبعه عثمانی در رویدادهای پیش و حین جنگ جهانی اول گرامی داشته شده است.
می‌شود حدس زد که آمریکا پیشاپیش خود را برای این موضع‌گیری دولت رجب طیب اردوغان و ائتلاف حاکم در ترکیه آماده کرده بود.
واکنش منتقدان؛ «شکست» سیاست خارجی آک پارتی
با این حال سیاسیون و تحلیلگران منتقد دولت می‌گویند ترکیه در پی اتفاق‌هایی چون خرید موشک‌های اس ۴۰۰ از روسیه و خارج شدنش از جمع سازندگان و خریداران جنگنده‌های اف ۳۵ در واکنش آمریکا به اتفاق مزبور، دیگر برای ایالات متحده، متحد استراتژیک سابق محسوب نمیشود. در این تحلیل بایدن ملاحظات باراک اوباما و بقیه روسای آمریکا برای نسل‌کشی نخواندن وقایع ۱۹۱۵ را هم ندارد، چون خصوصا پس از کودتای نافرجام ۲۰۱۶ و اتهام به دولت اوباما از سوی ترکیه در مورد پشتیبانی از عوامل کودتای نافرجام و متعاقب آن نزدیکی ترکیه به روسیه و چین، روابط میان آمریکا (خصوصا جناح دموکرات‌ها در این کشور) و ترکیه بسیار شکرآب شده است.
از سوی دیگر به سبب وضعیت بد اقتصادی و کاهش چشم‌گیر ارزش لیر ترکیه در برابر دلار و یورو در چهار سال گذشته، دست ترکیه برای واکنش نشان دادن گسترده به این اقدام دولت بایدن هم چندان باز نیست. بر این اساس است که به عنوان نمونه روشن چاکیر، روزنامه‌نگار شناخته‌شده و سردبیر مدیا اسکوپ، از بیانیه کاخ سفید به عنوان «شکست بزرگ سیاست خارجی ترکیه» و نشانه بارز کاهش قدرت نرم ترکیه در جهان یاد کرده است. در این رویکرد ائتلاف حاکم در دوری از غرب نکوهش می‌شود.
با این‌که ترکیه به طور سنتی متحد آمریکا و غرب در منطقه محسوب می‌شد، با وجود گذشتن چند ماه از استقرار جو بایدن در کاخ سفید به عنوان رئیس جمهور، بایدن برای اولین‌بار تنها روز ۲۳ آوریل، آن هم در آستانه اعلام ۲۴ آوریل به عنوان روز نسل‌کشی ارامنه، با رجب طیب اردوغان تماس تلفنی گرفت. این رخداد به نظر هم جدی بودن دغدغه حقوق بشری بایدن در مورد ترکیه، بر خلاف ترامپ، را نشان می‌دهد و هم شکرآب بودن رابطه دو کشور را. دونالد ترامپ دست اردوغان را برای انجام عملیات‌های مخالف نظامی در منطقه، از جمله در شمال سوریه، بسیار باز گذاشته بود و حتی از سوی کردها به معامله با اردوغان متهم بود. حالا به نظر می‌رسد با روی کار آمدن جو بایدن تاحدودی خلاف این جریان در حال رخ دادن است.
توازن در قفقاز پس از بازپس‌گیری قره‌باغ به دست جمهوری آذربایجان
در نهایت آنکه چه‌بسا بتوان نسل‌کشی خواندن وقایع ۱۹۱۵ از سوی آمریکا را نوعی توازن قوا در منطقه قفقاز پس از بازپس‌گیری مناطق اشغالی قره باغ در پاییز گذشته به دست ارتش آذربایجان و با حمایت قاطع ترکیه دانست. روز ۲۴ آوریل از سوی ارمنیان منطقه قره باغ به اندازه ارمنیان ایروان گرامی داشته می‌شود و در هر دو منطقه این روز تعطیل رسمی محسوب می‌شود. بایدن نمی‌خواهد ارمنستان به کل به دامان روسیه بیفتد.
در جنگ دوم قره باغ که در اواخر ۲۰۲۰ رخ داد آمریکا درگیر انتخابات ریاست‌جمهوری بود و عملا تاثیری در تحولات نداشت. اقدام بایدن را می‌توان بازگشت آمریکا به تحولات منطقه قره باغ دانست.
این اعلامیه چون در دوره نخست‌وزیری نیکول پاشینیان ضعیف شده در سایه جنگ رخ داده، چه بسا حتی بتواند باعث قوی‌تر شدن دست پاشینیان در برابر مخالفانش داخل ارمنستان (یعنی جناح نظامی‌گرای نزدیک به روسیه که به طور سنتی چندان به قواعد دموکراسی هم پایبند نبوده) شود و در انتخابات پیش رو جلوی به قدرت رسیدن مخالفان پاشینیان را بگیرد. پاشینیان در نبرد قره باغ شکست سختی از ارتش آذربایجان خورد و حتی در معرض کودتا از سوی ارمنیان تندرو بود.
شاید راز این بخش سخنان پاشینیان به مناسبت صد و ششمین سالگرد کشتار ارامنه همین نکات باشد، وقتی او هم‌زمان با بایدن به مناسبت ۲۴ آوریل اعلام کرد: «هیچ‌کدام از جریان‌های سیاسی ارمنی، در ارمنستان یا دیاسپورا، نسبت به یاد قربانیان بی‌گناه خیانت نخواهند کرد.»
تماس تلفنی میان اردوغان و علیف بلافاصله پس از بیانیه بایدن را می‌شود در راستای ارزیابی این تحولات در منطقه قفقاز ارزیابی کرد.
نکته پایانی؛ لزوم توسل به تاریخ‌نگاری علمی و غیرایدئولوژیک
کشتار ۱۹۱۵ ارامنه در اواخر دوره عثمانی را بسیاری تاریخ‌نگاران و محققان علوم اجتماعی غربی نسل‌کشی دانسته‌اند و البته همواره برخی تاریخ‌نگاران نزدیک به دولت (چه دولت کمالیست در دهه‌های قبلی و چه دولت اسلامگرا در دوره اردوغان) در مورد نسل‌کشی بودن این وقایع تردید کرده‌اند. وقایع ۱۹۱۵ را هرچه بخوانیم چیزی از بار «فلاکت بزرگی» که در این روز رخ داده کاهش نمی‌دهد.
در نظر نگارنده جویندگان حقیقت با اتخاد روش‌های علمی، به جای ایدئولوژیک، در خوانش تاریخ قادر خواهند بود پاسخ خود را در مورد فجایع ۱۹۱۵ بیابند. اگر ملاحظات سیاسی را به کنار بگذاریم، امروز با گذشت بیش از صد سال از این رخداد ابهام زیادی در مورد کلیت این وقایع نباید مانده باشد. البته هیچ فاجعه‌ای فقط یک طرف و سبب ندارد و اتفاق‌های تاریخی و فجایع رخ‌داده در جنگ‌ها همواره پیچیده و ذوابعاد هستند. با این حال پژوهشگران باید تقریر حقیقت و تقلیل مرارت انسان‌ها را اساس رویکرد خود در چنین مواقعی قرار دهند.
